اندرباب تاریخ کهن زبان اوزبیکی، از قلم استاد محمد عالم کوهکن
اوزبیک تیلی لهجه ایمس منه بو سند
دوره‌ی حکمرانی تیموریان هرات، درخشانترین زمان توسعه وتکامل زبان اوزبیکی کهن به شمار میرود. علیشیر نوایی و آفریده‌های بیمانند علمی و ادبی این شخصیت بزرگ چون ستاره‌ی تابناک در آسمان ادبیات منطقه و جهان میدرخشد. بزر گترین و غنی‌ترین اثرهای کلاسیک ادبیات اوزبیکی، در آن دوره آفریده شده‌اند.
اوزبیکی از جمله زبانهای مهم و زنده‌ی منطقه و جهان است که تاریخ کهن دارد. این زبان شامل خانواده‌ی بزرگ زبانهای ترکی است که ریشه در زبانهای گروه آلتای دارد. توسعه و تکامل زبان اوزبیکی کم ازکم سه دوره‌ی مهم تاریخی را سپری کرده است که از آ نها به اختصار نام میبریم.
یک: دوره‌ی ترکی باستان
پیشینه‌ی ترکی باستان به سده‌های پیش از میلاد برمیگردد و تا سده‌ی دهم میلادی را در برمیگیرد. اثرهای شفاهی تر کهای باستان و سنگ نوشته‌های (اورخون یینیسی ) و دیگر اثرهای مکتوب در چوب، سفال و دیگر اشیا که از مناطق مختلف آسیا و اروپا کشف شده‌اند، متعلق به زبان دوره‌ی ترک باستان هستند. مهمترین آ نها سنگ‌نوشته‌های مقبره‌های خاقان‌ها و شهزاده‌های ترک‌اند که از سواحل دریای اورخون در مغولستان شمالی و کناره‌های دریای یینیسی در سایبریای جنوبی در اواخر قرن 19 به دست آمده‌اند.
این نوشته‌ها که همه به خط ترکی -رونیک )رمزآلود( اند، بار نخست از سوی دانشمند و متخصص دانمارکی و.تامس و سپس توسط متخصص روس ر.رادلوف و دیگران خوانده شدند.
دو: دوره‌ی ترکی کهن
این دوره‌ی زبان ترکی شامل سده‌های 11- 14 است. در این دوره اثرهای ماندگار علمی –ادبی‌ای چون «دیوان لغات‌الترک » اثر محمود کاشغری، «قوتدغو بیلیک » (دانش مبارک( اثر یوسف خاص حاجب، «هبةالحقایق » نوشته‌ی احمد یوگنکی، «دیوان حکمت » اثر خواجه احمد یسوی، «قصص‌الانبیا » نوشته‌ی ربغوزی، «گلستان بالترکی » اثر سیف سرایی و «محبت‌نامه »ی خوارزمی و
اثرهای صوفی الله‌یار پدید آمده‌اند.
سه: دور اوزبیکی قدیم
در این مرحله از توسعه و تکامل زبان اوزبیکی – از سده‌ی 15 تا نیمه‌ی سده‌ی 19-، که به نام «اېسکی اوزبیک تیلی » )زبان اوزبیکی قدیم( نامیده میشود، زبان اوزبیکی به عنوان زبان مستقل در میان خانواده‌ی بزرگ زبا نهای ترکی پا به عرصه‌ی وجود میگذارد. در این دوره اثرهای معتبر و مهمی از سوی آتایی بلخی، مولانا لطفی هروی، سکاکی سمرقندی، امیرعلیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر، بابارحیم مشرب، توردی فراغی، مخمور، گلخنی، مقیمی، فرقت، ذوقی، هویدا، آگهی و دیگران پدیدار میشود. زبان اوزبیکی در این دوره با اثرهای بینظیر و گران‌سنگ امیرعلیشیر نوایی به مدارج بلند شکوفایی میرسد.
شکل‌گیری زبان اوزبیکی به عنوان زبان مستقل ازسد هی یازدهم آغاز میشود و زبانهای ترکی امروزکه تعداد آ نها نزدیک به 30 زبان میرسد، به صفت زبانهای مستقل راه توسعه و تکامل را میپیمایند.
دوره‌ی جدید زبان اوزبیکی
این دوره از توسعه‌ی زبان اوزبیکی از قرن بیستم میلادی آغاز شده است. در این دوره متون علمی و ادبی بیشماری تألیف شده‌اند. در نیمه‌ی نخست قرن20 میلادی نخستین رمان اوزبیکی «اوتگن کونلر »(ایام گذشته( توسط نویسنده‌ی شهیر اوزبیکستان عبدالله
قادری نگاشته شد. تا کنون ده‌ها اثر ماندگار ادبی نویسنده‌های اوزبیک به چندین زبان زنده و معتبر دنیا ترجمه شده‌اند.
امروز زبان اوزبیکی در منطقه و جهان از جایگاه بهتری برخوردار است. در حال حاضر حدود 50 میلیون انسان کره‌ی خاکی به زبان اوزبیکی صحبت میکنند.
نویسنده‌های اوزبیک هرسال صدها اثر ادبی به این زبان تولید میکنند. در برخی از دانشگاهها و مراکز علمی کشورهای بانفوذ دنیا چون امریکا، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، آلمان، سویس، چین، جاپان، کوریای جنوبی، هندوستان و... مراکز تحقیقات زبان اوزبیکی فعالیت دارند. در بیشتر از 100 کشور دنیا مکتبها و آموزشگاه‌های زبان اوزبیکی تأسیس شده‌اند. بیش از چهل‌دهه میگذرد که اوزبیکی زبان کشور اوزبیکستان است .افغانستان دومین کشوری است که در قانون اساسی آن اوزبیکی به عنوان زبان رسمی در مناطقی که اوزبیک‌ها اکثریت‌اند، تسجیل شده است.
زبان اوزبیکی در افغانستان
زبان اوزبیکی یکی از زبا نهای بومی افغانستان است. نیاکان اوزبیک‌ها قرنها است که در این سرزمین زنده‌گی میکنند و به آن به مثابه میهن آباییشان مهرمی ورزند. دوره‌ی حکمرانی تیموریان هرات، درخشانترین زمان توسعه وتکامل زبان اوزبیکی کهن به شمار میرود. علیشیر نوایی و آفریده‌های بیمانند علمی و ادبی این شخصیت بزرگ چون ستاره‌ی تابناک در آسمان ادبیات منطقه و جهان میدرخشد. بزر گترین و غنی‌ترین اثرهای کلاسیک ادبیات اوزبیکی، در آن دوره آفریده شده‌اند.
پس از سقوط حاکمیت تیموریان هرات، دوره‌ی طولانی رکود زبان و ادبیات اوزبیکی در این سرزمین آغاز میشود. در پی سقوط حاکمیت سلطانحسین بایقرا، این حامی بی‌بدیل تمدن و فرهنگ، محیط ادبی درخشان آن دوران نیز از میان میرود. زبان و ادبیات اوزبیکی در این سرزمین دیگر مجال بالنده‌گی پیدا نمیکند.
زبان اوزبیکی در سد ههای اخیر در کشور ما روزگار تلخی را از سر گذشتانده‌اند. اوزبیک‌ها از نعمت آموزش به زبان مادری خویش محروم بودند. چاپ اثرهای اوزبیکی و نشرات به زبان اوزبیکی ممنوع بود.
پس از سا لها تلاش و مبارزه‌ی نماینده‌گان اوزبیک‌ها و ترکمن‌ها در دوره‌ی سیزدهم شورای ملی، در ماه میزان سال 1350 نشرات به زبان اوزبیکی و ترکمنی آغاز میشود. در زمان حاکمیت سردار محمدداوود خان و طالبان رادیو افغانستان نشرات خود را به زبانهای
اوزبیکی و ترکمنی قطع کرده بود و امروز رادیو تلویزیون ملی هم هروزه برای نیم ساعت به زبان اوزبیکی نشرات دارد. حالا که تقریبا نیم قرن از آغاز نشرات به زبان اوزبیکی میگذرد، زمان نشرات آن همچنان نیم ساعت است.
نخستین نشریه به زبان اوزبیکی، «هفته‌نامه‌ی یولدوز » در سال 1357 به فعالیت آغاز کرد که استقبال قشر باسواد جامعه‌ی اوزبیک را در پی داشت، اما پس از گذشت بی شتر از ده سال نشرات این هفته‌نامه برای همیشه متوقف شد. نیاز بود دولت دموکراتیک
پسا طالبانی فعالیت آ ن را احیا میکرد، که نکرد!
امروز وزارت اطلاعات و فرهنگ در چهارچوب نشرات «وطن‌داران » به زبان اوزبیکی نشرات دارد. به هر دلیلی، بخش اوزبیکی نشریه‌ی وطن داران به دست جامعه‌ی باسواد و تحصیل یافته‌ی اوزبیک نمیرسد. در عصر آزادی بیان و آزادی فعالیت رسانه‌ها در
افغانستان، برخی از رسانه‌های خصوصی نیز بخشی از نشرات شان را به زبان اوزبیکی اختصاص داده اند.
رادیوها و تلویزیون‌های محلی در ولایتهای شمالی به زبان اوزبیکی نشرات دارند. این یک تحول مثبت و گام ارزشمند برای توسعه‌ی زبان اوزبیکی شمرده میشود. اما محتوای نشرات اوزبیکی این همه رسانه، جای بحث
دارد و پرداختن به آن از حوصله‌ی این مقاله بیرون است. پیشینه‌ی آموزش به زبان اوزبیکی در مکتبها به آغازین سا لهای حاکمیت14 ساله‌ی حزب دموکراتیک خلق افغانستان برمیگردد. وزارت معارف وقت تدریس به زبان اوزبیکی را در برخی از مکتب‌های مناطق اوزبیک‌نشین، آغاز کرده بود. تا صنف چهارم مضمون‌های درسی چاپ شده بود، اما این برنامه به صنف‌های دوره‌ی متوسطه و لیسه تطبیق نشد و این روند را با ناکامی روبه‌رو کرد. حدود 15 سال پیش، وزارت معارف افغانستان بار دیگر آموزش زبان اوزبیکی )نه آموزش به زبان اوزبیکی( را در مکتب‌های مناطق اوزبیک‌نشین آغاز کرد. تا صنف ششم کتا بهای درسی زبان اوزبیکی را به تیراژ کم چاپ کرد، که با تأسف بنا بر هر دلیلی، بخشی از این کتا بها به دسترس دانش آموزان قرار نگرفت. ادعاهایی صورت گرفت که سا لها کتا بهای درسی زبان اوزبیکی در گدام‌های وزارت معارف و ریاست‌های معارف ولایت‌ها نگهداری شده است. 51 سال است که وزارت معارف کتا بهای درسی زبان اوزبیکی را چاپ نمیکند.
نبود تشکیل برای معلمان زبان اوزبیکی در مکتبها، شامل نشدن فارغان دیپارتمنت های زبان و ادبیات اوزبیکی دانشگاهها و مؤسسات تربیت معلم در آزمو نهای استخدام معلمان و شامل نشدن ساعات درسی زبان اوزبیکی در نصاب درسی معارف، از زمره‌ی مشکل‌های دیگری‌اند که وزارت معارف به حل آ نها نپرداخته است. در حال حاضر در هفت دانشگاه ولایتهای شمال و کابل هشت دیپارتمنت اوزبیکی فعالیت دارند. نبود مواد درسی کافی و به‌روز و عدم همآهنگی در نصاب درسی میان دیپارتمنت‌ها، مشکل‌هایی در روند آموزش ایجاد کرده است. کمبود استادان متخصص دارای مدرک ماستری و دکتورا نیز سویه‌ی بازدهی آموزشی را در این دیپارتمنت‌ها در حد پایین آن نگهداشته است. نیاز است که وزارت تحصیلات عالی همه‌ساله تعدادی از استادان زبان و ادبیات اوزبیکی را برای دوره‌های ماستری و دکتورا به کشور دوست اوزبیکستان بفرستد. زبان اوزبیکی در افغانستان پس از زبا نهای دری و پشتو بیشترین گوینده را دارد. در حال حاضر اوزبیک‌های افغانستان تقریباً در نیمی از ولایتهای کشور زنده‌گی میکنند. زبان اوزبیکی به مثابه عنصر مهم هم‌بسته‌گی افغانستان با کشورهای ترکی‌زبان به خصوص اوزبیکستان، فرصت‌های خوب همگرایی منطق های را برای کشور ما فراهم ساخته است و این زبان در افغانستان از ظرفیت بالایی برای توسعه برخوردار است. در سا لهای اخیر روزنه‌هایی برای شگوفایی زبان اوزبیکی باز شده است که بسنده نبوده است. زبان اوزبیکی از لحاظ حقوقی نیز در قانون اساسی کشور از جایگاه مناسبی برخوردارنبوده است.
محمداشرف غنی، رییس جمهوری افغانستان، در سا لهای اخیر بارها به تاریخ پربار، غنی و پراهمیت
زبان اوزبیکی در منطقه اشاره‌هایی داشته است. او برای ارتقای جایگاه زبان اوزبیکی در افغانستان قدم‌هایی برداشته است. آغاز نشرات ارگ و برخی اداره‌های دولتی به زبان اوزبیکی و تصویب 29 میزان به عنوان «روز ملی زبان اوزبیکی » در افغانستان را میتوان از جمله گام‌های نمادین برای ارتقای موقعیت زبان اوزبیکی تلقی کرد. حالا نیاز است دولت گام‌های بلند دیگری برای از میان
برداشتن عامل‌هایی که مانع توسعه‌ی زبان اوزبیکی شده است، بردارد و در راستای نهادینه کردن جایگاه زبان اوزبیکی در کشور به عنوان زبان بخش قابل ملاحظه و تأثیرگذار نفوس افغانستان، توجه کند.
